O jednym z istotnych elementów życia poszczególnych wiernych i życia całego Kościoła. O radykalnej zmianie całej ludzkiej istoty, jej odrodzeniu, zmianie sposobu myślenia, przemianie życia, radykalnym zerwaniu z grzechem.

Książka odnosi się jednak do takiej przemiany, która ma nie tylko charakter psychologiczny czy społeczny, ale przede wszystkim religijny i etyczno-egzystencjalny. Odnosi się do stanu skruchy poszczególnych wiernych, ale też istnieje jako sakrament, zwany także sakramentem spowiedzi i traktowany jako wielki dar Bożego miłosierdzia wobec człowieka.

Problematyka pokuty była tematem wielu rozważań pisarzy wczesnochrześcijańskich (Ojcowie Apostolscy, Tertulian, Cyprian, Augustyn, Grzegorz Wielki) i bizantyjskich (Jan Klimak, Symeon Nowy Teolog, Grzegorz Synajski) i wciąż jest podejmowana przez teologów zarówno prawosławnych, jak katolickich . Nie brakuje także opracowań historycznych, ukazujących rozwój praktyk pokutnych w ciągu wieków, sporów na temat pojęcia pokuty na początku działania Kościoła, czy też znaczenia pokuty u poszczególnych mistrzów duchowości .

Niniejsza praca łączy w sobie spojrzenie historyczne i teologiczne. Spojrzenie historyczne ma ukazać rozwój pokuty i praktyk pokutnych w życiu Kościoła. Ten rozwój historyczny zostaje tu jednak ograniczony do pewnego zarysu dziejów tego sakramentu. Ważniejsze bowiem jest pokazanie, jakie znaczenie ma pokuta w życiu chrześcijańskim, jak powinna być rozumiana, sprawowana i przeżywana, i jakie powinna przynosić owoce w życiu obecnym i przyszłym. W sumie, ważny jest w niniejszej rozprawie aspekt soteriologiczny sakramentu pokuty, a więc oczyszczenia z grzechów i ich odpuszczenia, a także osiągnięcia zbawienia i jedności z Bogiem.

Dla opracowania różnorodnych aspektów pokuty konieczne jest przytoczenie opinii zarówno autorów wczesnochrześcijańskich, czyli Ojców Kościoła, jak też późniejszych teologów. W tradycji Kościoła Prawosławnego bowiem czasy Ojców Kościoła nie kończą się na V czy VIII wieku, jak w ujęciu katolickim, ale trwają nadal. Ojców naszej wiary spotykamy bowiem także w tzw. wiekach średnich czy w okresie bizantyńskim, jak też w czasach nowożytnych. Ponadto współczesna teologia prawosławna obficie korzysta z myśli patrystycznej i na niej się opiera. Dlatego każde opracowanie teologiczne prawosławne ma pewien rys historyczny w tym znaczeniu, że chętnie korzysta z myśli wielkich mistrzów myśli i duchowości, żyjących w całych dziejach Kościoła. Taka jest także metodologia obecnej pracy, opartej mocno na myśli Ojców Kościoła, ale przede wszystkim starającej się pokazać wypracowane już elementy pokuty i praktyk pokutnych.

Rozdział I

ZARYS DZIEJÓW SAKRAMENTU POKUTY

1.1. Charakterystyka sakramentów

1.2. Podstawy biblijne

1.2.1. Biblijna idea nawrócenia

1.2.2. Ustanowienie sakramentu pokuty

1.3. Rozwój pojęcia pokajania w nauczaniu Ojców Kościoła

1.3.1. Nauka Dwunastu Apostołów

1.3.2. Pasterz Hermasa

1.3.3. Ignacy Antiocheński i Klemens Rzymski

1.3.4. Dzieła Tertuliana

1.3.5. Nauczanie autorów aleksandryjskich

1.3.6. Cyprian z Kartaginy

1.3.7. Augustyn z Hippony

1.3.8. Święty Grzegorz Dialog, biskup Rzymu

1.4. Praktyka pokutna w okresie patrystycznym

1.4.1. Aspekt duszpasterski

1.4.2. Aspekt prawny

1.4.3. Aspekt sakramentalny

1.4.4. Nowacjańska negacja skuteczności pokuty

1.4.5. Aspekt wychowawczy

1.4.5. Praktyki irlandzkie

1.5. Pokuta w świetle soborów powszechnych i synodów lokalnych 

Rozdział II

ZNACZENIE SAKRAMENTU POKUTY W TEOLOGII PATRYSTYCZNEJ

2.1. Grzech i pokajanie w ujęciu patrystycznym

2.1.1. Grzech i jego skutki

2.1.2. Niewola zła

2.1.3. Szkodliwość grzechu

2.1.4. Skutki społeczne zła

2.1.5. Rodzaje grzechów

2.2. Stopnie pokuty w myśli patrystycznej

2.2.1. Świadomość grzechu jako inicjalny etap pokajania

2.2.2. Rachunek sumienia

2.2.3. Wyznanie win

2.2.4. Osobista przemiana

2.2.5. Pojednanie z innymi

2.3. Skrucha w świetle nauki Ojców Kościoła

2.3.1. Przejawy i efekty skruchy

2.3.2. Droga do skruchy

2.3.3. Dar łez

2.3.4. Wołanie o miłosierdzie

Rozdział III

PRZESZKODY I ŚRODKI WSPOMAGAJĄCE W REALIZACJI POKAJANIA

3.1. Przeszkoda zasadnicza - diabeł

3.1.1. Formy oddziaływania diabła na ludzi

3.1.2. Rozwój pokusy

3.1.3. Istnienie zła i Boże miłosierdzie

3.2. Inne trudności w czynieniu pokuty

3.2.1. Nadużycie Bożej cierpliwości

3.2.2. Osądzanie

3.2.3. Wstyd

3.2.4. Zwlekanie ze spowiedzią

3.2.5. Rozpacz

3.3. Zaniedbanie pokajania

3.3.1. Przyczyny zaniedbania

3.3.2. Konsekwencje

3.4. Środki wspomagające w czynieniu pokuty

3.4.1. Pomoc od Boga

3.4.2. Osobiste zaangażowanie

3.4.3. Pomoc Kościoła

3.4.4. Pokutne zmagania wiodące do doskonałości

Rozdział IV

LITURGICZNY ASPEKT POKAJANIA

4.1. Sprawowanie sakramentu spowiedzi

4.1.1. Rola kapłana-spowiednika

4.1.2. Erudycja duszpasterska

4.1.3. Liturdzy sakramentu pokuty

4.1.4. Forma spowiedzi

4.2. Przygotowanie do sakramentu oraz praktyki spowiednicze

4.2.1. Warunki spowiedzi

4.2.2. Nastawienie duchowe spowiednika

4.3. Leczenie duszy

4.3.1. Epitemie pokutne

4.3.2. Kierownictwo duchowe

4.3.3. Autentyczne nawrócenie

Rozdział V

OWOCE POKUTY W ŻYCIU DOCZESNYM I PRZYSZŁYM

5.1. Zwycięstwo nad grzechem

5.1.1. Uwolnienie od grzechu

5.1.2. Zagłuszenie grzesznych skłonności

5.2. Powrót do życia w Chrystusie

5.2.1. Pojednanie z Bogiem i Kościołem

5.2.2. Pokuta drogą do Chrystusa

5.2.3. Pełnia życia eucharystycznego

5.3. Soteriologiczny aspekt pokuty

5.3.1. Pokuta a przebóstwienie

5.3.2. Zbawienie człowieka

PODSUMOWANIE

BIBLIOGRAFIA